«نماینده» -اگر از برنامه های تلویزیونی در مجموعه های نمایشی تلویزیون که بنا به جذابیت های بسیارشان در تمام دنیا بی رقیب ترین شناخته می شوند بگذریم، بی گمان مسابقه ها و تاک شوها (برنامه های گفت و گو محور) گونه برنامه های پرطرفدار بعدی هستند که در تمام طول تاریخ چند دهه‌ای که از اختراع و همه گیر شدن رسانه تلویزیون می‌گذرد به عنوان برنامه هایی پرطرفدار و از جمله عوامل مهم اقبال مخاطبین به این رسانه مطرح و مورد توجه بوده اند.

اما در خصوص مسابقه های تلویزیونی که موضوع این یادداشت است باید گفت که خوشبختانه تلویزیون پس از چند سالی که تولید و پخش مسابقات سرگرم کننده به محاق فرورفته بود و خاطرات دلنشین مسابقات خاطره انگیزی نظیر «مسابقه هفته» ( ۱۳۶۹ تا نیمه دهه هفتاد با اجرای زنده یاد منوچهر نوذری)، «نامها و نشانه ها» (نیمه ابتدایی دهه شصت با اجرای رضا معینی)، «یک مسابقه سی سوال» (نیمه ابتدایی دهه شصت با اجرای زنده یاد حسین باغی)، «دقت و سرعت» (نیمه اول دهه هفتاد با اجرای محمود شهریاری)، «راز سیب» (نیمه دهه هفتاد با احرای فرهاد جم) و سرانجام «مسابقه بزرگ» (نیمه دهه هفتاد با اجرای سید کاظم احمد زاده)، می رفت که به دست فراموشی سپرده شود دوباره به این گونه مهم و پرجاذبه تلویزیونی روی خوش نشان داد و مسابقاتی که ظرف همین یکی دو ساله اخیر روی آنتن رفته اند به لحاظ برنامه ریزی، مراحل پیش تولید و تولید و سطح کیفی آنچه که به عنوان محصول نهایی پخش شده فاصله زیادی با مسابقه هایی دارند که در سالهای انتهایی دهه هفتاد و  تمام دهه هشتاد در جدول پخش شبکه های مختلف تلویزیونی قرارگرفته بودند.

تلویزیون دوره جدید تولید مسابقات سرگرم کننده با سطح کیفی قابل قبول را با مسابقه «آقای گزارشگر» شروع کرد که نوروز ۹۳ روی آنتن رفت و شرکت کنندگان در آیتم هایی مرتبط  با مقوله اطلاعات ورزشی و مهارت در گزارشگری به رقابت می پرداختند، ساخت سری جدید این مسابقه در نوروز گذشته (۹۵) در کنار تولید مسابقه دیدنی «جادوی صدا» که مسابقه ای تخصصی میان علاقمندان هنر دوبله بود اقدامات مثبت بعدی سیما در جذب مخاطب هر چه بیشتر از طریق ساخت مسابقات سرگرم کننده ای بود که در عین حال دو هدف دیگر بالابردن دانش عمومی در زمینه های تخصصی و جدب نیروی انسانی تازه نفس برای خود تلویزیون از عادلانه ترین مجاری ممکن را هم تعقیب می کردند.

اما مسابقه تلویزیونی «هوش برتر» که موضوع اصلی این یادداشت است را بی تردید باید نخبه‌گرا ترین مسابقه تلویزیونی کل تاریخ پنج دهه ای تلویزیون ایران دانست، مسابقه ای که نظیر دو مسابقه تخصصی دیگر یعنی «آقای گزارشگر» و «جادوی صدا» شرکت کننده خاص خود را که حتماً باید در ردیف نخبه های علمی و افراد دارای ضریب هوشی بالا باشند طلب می کند و از این نظر حتی در جایگاهی بالاتر نسبت به مسابقه های تخصصی صرفی که ذکرشان رفت و دایره اطلاعات و تسلط شرکت کنندگانشان  تنها باید معطوف به زمینه تخصصی مورد نظر باشد، قرار می گیرد، البته این به آن مفهوم نیست که تلویزیون از تولید مسابقات سرگرم کننده برای مخاطبین معمولی اش غفلت کند و یا اینکه ارزش مسابقاتی که آیتم های معمولی داشته و برای مخاطبین معمولی و با حضور شرکت کنندگان عادی ساخته می شوند را پایین بدانیم بلکه بحث اینجاست که تولید مسابقه ای با رویکرد «هوش برتر»   یک گام موثر به جلو و امتیازی قابل توجه برای این رسانه محسوب می شود که باید در جای خود مورد توجه قرار بگیرد.

«هوش برتر» مسابقه ای است چند آیتمی که در هر آیتم یکی از مهارتهای شرکت کنندگان مورد ارزیابی قرار می گیرد، شرکت کنندگانی که البته پیش از رسیدن به مراحل تصویربرداری و حضور فیزیکی، مراحل مقدماتی متعددی را پشت سر گذاشته و شایستگی رسیدن به مرحله حضور در استودیو و رقابت با دیگر نخبگان را کسب کرده اند. در واقع افزون بر بالاتر بودن سطح کیفی سوالات نسبت به دیگر مسابقه های تلویزیونی یکی از وجوه تمایز مهم «هوش برتر» با اغلب مسابقات دیگر تلویزیونی را باید در همین سنجش دقیق تمام مهارتهای شرکت کنندگان و اکتفا نکردن به یکی دو قابلیت آنها دانست. برای اثبات این مدعا شاید بد نباشد نگاهی  دقیق تر به آیتم های این مسابقه بیاندازیم:

در آیتم محاسباتی دانش و توان محاسباتی شرکت کنندگان از طریق اندازه گیری میزان تسلط شان به زنجیره اعداد و معادلات چند مجهولی مورد ارزیابی قرار گرفت. سوالاتی در حوزه علم ریاضی که در ابتدا ساده و حتی برای بینندگان عادی و غیر نخبه هم قابل فهم و قابل اندازه گیری به نظر می رسند ولی به تدریج و با جلو رفتن سوالات، دیگر کار به جایی می رسد که تنها درصد کم مخاطب مسلط به آن حوزه، قدرت درک و توان حدس پرسشها را داشته و فهم و دریافت سوال برای اکثریت بینندگان دشوار می شود، اتفاقی که دو جنبه دارد، جنبه مثبت آن اینکه بیننده از مشاهده سطح بالای کیفی مسابقه و میزان تسلط و دانش شرکت کنندگان شگفت زده شده و لذت می برد و سویه منفی آنکه چون امکان حدس و رسیدن به پاسخ آن پرسش دشوار برای خودش وجود ندارد ناخودآگاه درگیر آن چالش لذت بخش و دلنشینی که در جریان مسابقات معمولی تری هر بیننده ای با حدس پاسخ درست سوال تجربه می کند، نمی شود البته به جز همان قشر نخبه مخاطب تلویزیون که در قیاس با عموم بینندگان سیما درصد قابل توجهی را شامل نمی شوند.

در آیتم سوالات تخصصی که بیشترین شباهت را به مسابقه خاطره انگیز «هفته» و تمام مسابقات جدیدتری دارد که با اسلوب آن مسابقه و حتی گاهی به جهت تجدید خاطره با آن ساخته شده اند. مسابقه هایی نظیر «ستاره ها» با اجرای ایرج نوذری، مسابقه «از کی بپرسم» با اجرای فرهاد جم و سرانجام مسابقه «ثانیه ها» که چند سری آن از سال گذشته با اجرای داریوش کاردان و علیرضا خمسه روی آنتن رفته است.

اگرچه مسابقات تلفنی تلویزیونی که سالهاست در جدول پخش شبکه هایی نظیر شبکه سه و شبکه پنج قرار دارند نیز غالباَ بر پایه همین فرمول قدیمی سوال و جواب استوار شده اند که گاهاً مواد تصویری نیز چاشنی آنها می شود. حالا در مسابقه «هوش برتر» هم روال کلی کار همین است با این تفاوت که شرکت کننده از اختیار انتخاب حوزه طرح سوال هم برخوردار است و البته به این نکته هم توجه شده که اگرچه از شرکت کنندگان مختلف سوالاتی در حوزه های متفاوت پرسیده می شود ولی سطح سوالات به لحاظ میزان دشواری یکسان است تا عدالت تا سرحد ممکن رعایت شده باشد. این آیتم هم به لحاظ ساده تر بودن نسبی و هم از جهت ایجاد حس نوستالژیک در بینندگان تلویزیونی درصد بیشتری از آنها را درگیر مسابقه می کند.

در آیتم بازی های عملی، گنجاندن این آیتم که بازی های مختلفی از بازی پازل تا بازی مرتب کردن جدول سودوکو و... را شامل می شود از جمله امتیازات مسابقه «هوش برتر» است که در نظر گرفتن آن به عنوان یکی از بخش های مسابقه صرف نظر از رقابت جذابی که میان شرکت کنندگان برقرار می کند نشان دهنده این نکته است که دست اندرکاران «هوش برتر» به لزوم برقراری تعادل میان بخش های تئوری و عملی برنامه و در واقع به لزوم برقراری یک ریتم مناسب در کلیت برنامه از طریق ایجاد تنوع در قسمتهای مختلف آن توجه و دقت داشته اند.   این آیتم از نظر میزان دشواری و قابل فهم بودن هم در میانه دو آیتم سخت محاسباتی و آیتم ساده تر سوالات تخصصی قرارمی گیرد.

نکته دیگر درباره این آیتم اینکه از همان قسمت های آغازین مسابقه تا قسمت فینال شیوه تصویربرداری بخش های عملی مسابقه آنگونه که توقع می رفت انجام نشد به عنوان مثال در بخش بازی پازل آنهم در مسابقه ای در این سطح به سادگی این امکان وجود داشت که تنها به نمایش تصاویر مبهم و کلی از روبروی شرکت کنندگان اکتفا نشود و با جایگزینی دوربین در پشت سر آنها امکان مشاهده دقیق تر و پیگیری موشکافانه تر و قطعاً جذاب تر مراحل نفس گیر درست کردن پازل هم فراهم شود، امکانی که در خیلی از دیگر برنامه های تلویزیونی که ماهیت مسابقه هم ندارند انجام می شود و مطمئناً دور از دسترس سازندگان هوش برتر هم نبوده است، همین طور در آیتم حل جدول هم متاسفانه بیننده تلویزیونی تنها جدولی کوچک که به زحمت قابل خواندن بود را بر روی گیرنده خانگی می دید و عملاً امکان همذات پنداری با مسابقه از طریق تلاش همزمان با شرکت کنندگان جهت حل جدول را از دست می داد در حالیکه به آسانی می شد تصویر چهار شرکت کننده را به صورت تصویر کوچک در گوشه تصویر درآورد و در مقابل جدول نمایش داده شده را بزرگ تر کرد تا مخاطب با حدس و کوشش برای پر کردن جاهای خالی در مسابقه و در نگاهی کلی تر در برنامه سهیم تر شده و در مجموعه احساس رضایت بیشتری داشته باشد، می توان امیدوار بود که در سری جدید این مسابقه به چنین تمهیداتی هم فکر شود تا مسابقه ای که چه از منظر ایده اولیه و شیوه اجرای معقول و مودبانه مجری خوش صدای خود، چه به لحاظ رعایت قابل قبول استاندارهای یک مسابقه تلویزیونی و چه به  جهت فراهم کردن امکان رقابت شرکت کنندگان دو جنس مخالف، در جایگاه خوبی قرار می گیرد به رتبه های بالاتر و بهتری هم دست پیدا کند.